KHÁI QUÁT VỀ THI PHÁP HỌC

I.            KHÁI QUÁT

“Thi pháp  là một hệ  thống  các  phương  tiện và phương  thức thể  hiện cuộc  sống bằng nghệ thuật, khám phá cuộc sống bằng hình tượng”.

Nói  cách  khác,  thi  pháp  là  ý  thức  nhà  văn khi  sáng  tạo  ra  hình  thức  nghệ  thuật.

Hình thức nghệ thuật có hai mặt:

-  Mặt cụ thể, cảm tính (chất liệu tác phẩm, không gian, thời gian, chi tiết, tình tiết, nhân vật, sự kiện, mâu thuẫn, xung đột …)

-  Mặt quan niệm (lí lẽ, nhận thức, triết lí, tư tưởng, tình cảm…)

Thi pháp họclà công việc tìm ra c ái hình thức mang quan niệm, tức là cái phương thức tư duy nghệ thuật của nhà văn nghệ sĩ đã ngưng kết thành cái hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn nghệ. Nói đơn giản : Thi pháp học nghiên cứu cái thi pháp.

Thời gian đầu thế kỉ XX là thời kì chứng kiến sự nở rộ của thi pháp học hầu như trên toàn thế giới. Thi pháp học hiện đại bắt đầu với chủ nghĩa hình thức Nga.

Thi pháp học hiện đại khác thi pháp học truyền thống (cuối thế kỉ XIX về trước) ở mấy điểm sau: Hiểu thi pháp học như lĩnh vực nghiên cứu “đặc trưng” văn học hay “tính văn học” và ngôn ngữ biểu hiện của nó chứ không đóng khung trong nghệ thuật thi ca hay phép làm thơ. Lấy việc nghiên cứu tính hệ thống, tính chỉnh thể thay cho việc nghiên cứu các yếu tố cá biệt, khác biệt để khái quát theo quan niệm nguyên tử luận; lấy việc nghiên cứu các biến số lịch sử thay cho nghiên cứu các nguyên lí bất biến, vĩnh hằng; nghiên cứu hướng tới người đọc hơn là dạy dỗ nhà văn về cách sáng tác; lấy việc khái quát các phương thức phương tiện từ trong bản thân sáng tác hơn là đưa ra những công thức quy phạm. Mặc dù đã có những quan điểm hoài nghi đặc trưng cũng như tính văn học, nhưng văn học ở đâu, thời nào cũng tồn tại trong sự đối lập với cái phi văn học, dù cho ranh giới giữa hai cái đó có đổi thay trong lịch sử. Chừng nào còn đối lập ấy thì chừng ấy còn thi pháp học. Chính vì thế phương pháp nghiên cứu thi pháp chủ yếu là miêu tả, quy nạp, hệ thống hoá và thuyết minh, diễn giải chứ không phải là diễn dịch từ những nguyên lí của “đại tự sự”

.

II. KHÁI NIỆM CƠ BẢN CỦA THI PHÁP HỌC

Do thiên về vần đề sáng tác, lí luận thi cổ điển thường nêu ra quá trình văn học sau: Cuộc sống -> Nhà văn ->Tác phẩm

Thi pháp học hiện đại nhìn theo hướng ngược lại:Người đọc ->Tác phẩm ->Nhà văn ->Thế giới hiện thực

Quá trình đó là : Khám phá tác phẩm hoặc toàn bộ tác phẩm trong tính toàn vẹn của nó để thâm nhập vào tâm hồn tác giả và thế giới,cuộc sống chung.

Muốn thực hiện quá trình đó, chúng ta cần xác định mấy khái niệm cơ bản sau đây:

1.  Tác phẩm văn học là một thế giới ý nghĩa

Văn  học không  sao chép đơn giản  các  hiện tượng đời sống mà nhằm nắm bắt các ý nghĩa giá trị của hiện thực bằng những hình tượng sáng tạo. Ý nghĩa và giá trị trong cuộc sống thực tế thì rời rạc, tản mạn, hỗn độn. Ý nghĩa và giá trị trong tác phẩm nghệ thuật thì tập trung, nổi bật lên, tạo nên một thế giới đặc biệt. Do đó, các hiện tượng trong tác phẩm nghệ thuật mang ý  nghĩa không đồng nhất với các hiện tượng tương tự trong đời sống. Ví dụ: bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương không nhằm giới thiêu một món ăn dân tộc. Nó được viết ra để nói một tấm lòng hiền dịu thuỷ chung và cam chịu gian khổ của người phụ nữ. Trong Truy ện Kiều, Thuý Kiều thực tế đang ở “lầu xanh” nhưng trong cảnh Từ Hải gặp gỡ Thuý Kiều, nhà thơ Nguyễn Du lại kể:

Thiếp danh đưa đến lầu hồng

Hai bên cùng liếc hai lòng cùng ưa

Nhà thơ không nhầm lẫn khi nói vậy. Trong tình cảm của ông, Thuý Kiều chẳng phải cô gái bán hoa, nàng vẫn là tiểu thư khuê các, là giai nhân sang trọng chốn lầu hồng.

Tóm  lại:  Mọi  hiên  tượng  đời  sống  khi  nhập  vào  thế  giới  nghệ  thuật  sẽ  mang  ý nghĩa mà tác giả phú cho nó, có thể sẽ khác xa tình trạng vốn có. Điều đó không có nghĩa tác giả bôi bác hay tô hồng cuộc sống hoặc cố ý làm nó biến dạng.

2. Hai cặp phạm trù ý nghĩa của tác phẩm văn học

2.1. Ý nghĩa khách quan và ý nghĩa chủ quan

Tác phẩm văn học chứa đựng một thế giới nhân sinh mà người đọc có thể nhận ra. Đó  là con  người,  sự  vật,  xung  đột,  thể  tài,  chủ đề,  tính cách,  số phận…   mang ý  nghĩa khách quan của tác phẩm văn học.

Nhưng còn một ý nghĩa khác quan trọng hơn:  ý nghĩa chủ quan. Qua những hiện tượng và vấn đề của đời sống mà mọi người đều biết, tác phẩm còn có những ý nghĩa đặc biệt do bạn đọc khám phá ra. Ngay các thi sĩ miêu tả trăng nhưng chẳng ai giống ai. Vây là có nhiều ánh trăng khác nhau tuỳ theo sự cảm nhận của thi sĩ (và cảm nhận của bạn đọc cũng khác), điều này giúp người ta cảm nhận thế giới và cuộc sống con người thật phong phú, mạnh mẽ hơn, sâu sắc hơn.  Ý nghĩa chủ quan này được biểu hiện bằng hình tượng liên tưởng, liên kết gợi ra một trường cảm nhận. Ví dụ: Bài thơ “Ca tụng”của Xuân Diệu:

Trăng, vú mộng của muôn đời thi sĩ

Giơ hai tay mơn trớn vẻ tròn đầy

...Trăng, võng rượu khiến đêm mờ chếnh choáng

…Hỡi trăng đẹp, người là trăng náo nức

Người hãy khóc, người không cần sự thực

Nhớ thương luôn nên mắt có quầng viền.

Còn đây là trăng của Lý Bạch (Tĩnh dạ tư):

Đầu giường ánh trăng rọi

(ý nói trăng đi theo tìm nhà thơ)

và Bạch Cư Dị:

Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt

Một vầng trăng trong vắt lòng sông

(Tì bà hành)

Ánh trăng trở thành  kẻ tri âm của Bạch Cư Dị, là bạn cũ thuở thiếu thời của Lý Bạch và là người tình của Xuân Diệu vậy.Nhà thơ đã thổi cái ý nghĩa chủ quan của mình vào m ột hiện tượng chung của thế giới, kí thác một ý nghĩa mới vào trong ý nghĩa khách quan thông thường của tác phẩm.

2.2  Ý nghĩa bộ phận, ý nghĩa toàn thể

Khi tiếp nhận tác phẩm văn học, người ta phải hiểu từng chữ từng câu, chi tiết, tình tiết, nhân vật, sự kiện, tức là từng bộ phận hợp thành tác phẩm. Nhưng cuối cùng, ý nghĩa toàn thể của tác phẩm chẳng phải là tổng số giản đơn các ý nghĩa bộ phận. Ý nghĩa chỉnh th ể (toàn thể) là tích hợp của các ý nghĩa bộ phận, là cảm hứng chủ đạo chi phối toàn bộ tác ph ẩm, là quan niệm chung quyết định sự lựa chọn và tổ chức nên tác phẩm. Ý nghĩa chỉnh thể là ý nghĩa tổng quát, triết lí nhân sinh. Ở ph ương Đông, các nhà hiền triết thường đòi hỏi “văn dĩ tải đạo”, “văn dĩ minh đạo”… Ý nghĩa chỉnh thể là thế giới quan và nhân sinh quan của tác giả. Vậy là, chúng ta phải xem xét quan niệm của tác giả về thế giới, con người, không gian, thời gian, lẽ sống. Ý nghĩa chỉnh thể của tác phẩm nghệ thuât là giới hạn tối cao mà người đọc muốn tìm đến, muốn cảm nhận khi tiếp cận một tác phẩm nghệ thu ật.

3.  Hình thức nghệ thuật văn chương là hình thức mang ý nghĩa

Hình thức là cái bề ngoài. Với văn học, hình thức là văn bản bao gồm ngôn từ, câu chữ, nhịp điệu, vần luật, cách gọi nhân vật… cấu trúc, bố cục, ngoại cảnh, nội tâm v.v.. Đó là những hình thức của một cái nhìn nghệ thuật cũng gắn liền và biểu hiện nội dung.

Hình thức nghệ thuật không chỉ là chất liệu thủ pháp mà còn là hình thức cảm thấy sự vật, hình thức chiếm lĩnh ý nghĩa giá trị của thế giới. Hình thức đó thể hiện tính tích cực của nghệ sĩ. Nhờ đó, tác phẩm không phải là đồ vật mà là sự sống trong tâm thức người đọc.

Mỗi thời đại, mỗi thể loại, mỗi tác giả… chỉ nhìn thấy một lớp đời sống nào đó, tuỳ thu ộc vào quan niệm nghệ thuật về con người, không gian, thời gian, ngôn ngữ, cốt truyện, nhịp điệu…

Hình thức  nghệ thuật vừa  lặp lại  vừa độc đáo ở một nghệ sĩ. Muốn nghiên cứu thi pháp của văn chương, chúng ta cần phát hiện ra những yếu tố lặp lại ấy.

4.  Tính chất lịch sử cụ thể của hình thức nghệ thuật

Sáng tác văn học là một sản phẩm của lịch sử. Nó phụ thuộc vào tác giả mà tác giả lại phụ thuộc vào trình độ văn hoá, trình độ tư duy của xã hội và các hình thái ý thức khác (như triết học tôn giáo, chính trị..) . Sáng tác văn học cũng phụ thuộc cả mối quan hệ giao lưu văn hoá với nước ngoài.. . Lịch sử trôi đi, mỗi giai đoạn có diện mạo riêng không lặp lại. Hình thức nghệ thuật là một hiện tượng cụ thể lịch sử cũng không lặp lại.

Thi pháp học lịch sử sẽ nghiên cứu sự vận động của các hình thức nghệ thuật. Lịch sử thi pháp sẽ chỉ ra sự tiến bộ của năng lực sáng tạo nghệ thuật của con người -đồng thời cũng tương ứng với trình độ văn minh của nhân loại.

Sự tiếp nhận thi pháp của văn chương cũng mang tính lịch sử cụ thể.

 III.CÁC KHÍA CẠNH CƠ BẢN CỦA THI PHÁP VĂN HỌC

1.Thi pháp nhân vật

a.Nhân vật và sự miêu tả nhân vật

Con người là đối tượng miêu tả chủ yếu của văn học. Dù là tác phẩm trữ tình, tự sự hay kịch, dù trực tiếp hay gián tiếp thì văn học đều miêu tả con người. nhân vật là hình thức miêu tả con người một cách tâp trung. Nhân vật được sáng tạo, hư cấu để khái quát và biểu hiện tưtưởng, thái độ đối với cuộc sống. Ca ngợi nhân vật là ca ngợi cuộc đời, lên án nhân vật là phê phán đời. Xót xa cho nhân vật là xót xa đời. Tìm hiểu nhân vật là tìm hiểu về cuộc đời và con người, tìm hiểu tư tưởng tình cảm của tác giả đối với con người.

Trong thơ trữ tình, có nhân vật trữ tình: con người tự bộc lộ nỗi niềm trước cuộc sống. Trong kịch, con người tự bộc lộ qua hành động ngôn ngữ của mình.Trong tác phẩm tự sự (truyện, kí ) nhân vật là con người được kể, tả ra bằng lời của nhà văn.Nói chung, nhân vật được miêu tả bằng các phương tiện văn học, tức bằng ngôn từ. Miêu tả bao gồm tả cảnh ngụ tình, diễn tả cảm xúc, tường thuật, kể sự việc… gọi chung là hình thức của văn học.

Miêu tả trong văn học khác với miêu tả trong các khoa học khác thường chỉ cần đạt sự chính  xác, khách quan. Ở đây miêu tả  nhằm hai mục đích:  gợi ra  hiện tượng cuộc sống và gợi ra sự cảm thụ và bộc lộ cái nhìn của tác giả. Từ đó nhà văn thể hiện quan niệm nghệ thuật về con người.

b.Quan niệm nghệ thuật về con người

Thực tế có hai quan niệm về con người:

Một là: Con người như một phạm trù tư tưởng, chính trị, đạo đức xã hội.

Hai là: Con người như một phạm trù thẩm mĩ.

Quan niệm thứ hai chủ yếu là quan niệm của văn nghệ sĩ.

Nàng Kiều là nhân vật có nội tâm phong phú nhưngnàng chỉ biết nhớ người thân tronghiện tại, không  ưa sống trong hồi tưởng và sống với quá khứ như các nhân vật tiểu thuyết hiện đại sau này. Đó là do quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Du chưa đạt tới như thời hiện đại.

Triết lí về con người có quan hệ mật thiết với quan niệm nghệ thuật về con người.

Theo Trần Đình Sử, quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mĩ cho các hình tượng nhân vật đó. Quan niệm nghệ thuật không ngừng được mở rộng thì nhà văn càng có khả năng miêu tả  chiều  sâu  và  sự  phong  phú  của  nhân  vật,  cũng  gọi  là  khả  năng  cảm nhận  về  con người của nhà văn.

Nghiên cứu thi pháp nhân  vật khác  với công  việc phân tích  nhân  vật. Phân tích nhân vật là chỉ ra các nội dung đựơc thể hiện trong nhân vật như tính cách, ngoại hình, phẩm chất, niềm vui, nỗi buồn, lí tưởng… Trái lại khi nghiên cứu thi pháp nhân vật, ta phải khám phá cách  cảm nhận con người qua việc miêu tả nhân vật. Tất nhiên, khi ta đã tìm hiểu thi pháp nhân vật thì việc phân tích nhân vật sẽ sâu sắc hơn, toàn diện hơn.Phạm trù “quan niệm nghệ thuật về con người” là ý thức của văn học và hiện diện trong ý th ức hoặc vô thức của tác giả. Nhiều nhà văn lớn đã có ý thức sáng tạo ra quan niệm nghệ thuật mới mẻ về con người.

2.      Không gian nghệ thuật

Không gian nghệ thuật thuộc phạm trù hình thức nghệ thuật, là phương thức tồn tại, triển khai thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật là trường nhìn được mở ra từ một điểm nhìn, cách nhìn. Mỗi tác phầm có một không gian do tác giả lựa chọn và miêu tả

Ai đem ta tới chốn này

Bên kia là núi, bên này là sông (ca dao)

Gió lùa can gác xép

Đời tàn trong ngõ hẹp (Vũ Hoàng Chương)

Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ

Mặt trời chân lí chói qua tim (Tố Hữu)

Từ lúc yêu nhau hoa nở mãi

Trong vườn thơm ngát của hồn tôi. (Xuân Diệu)

Trong mỗi câu thơ  trên có một không gian riêng, vốn dĩ là gian vật chất. Nhưng trong văn học nghệ thuật, không gian thuộc thế giới tinh thần, nó trở thành ngôn ngữ và biểu tượng nghệ thuật.

Là  một  hiện  tượng  nghệ  thuật,  không  gian  nghệ  thuật  mang  tính  ước  lệ  giàu  ý nghĩa cảm xúc. Trong ngôn ngữ dân tộc, không gian đã được mã hoá thành ý nghĩa đời sống, chẳng hạn “cao cả, thấp hèn, nông cạn, sâu sắc, thiên vị, chính trực, ngay thẳng, quanh co, đại lượng, hẹp hòi…”. Người ta đã mượn ý niệm về không gian để miêu tả con người.Đó là không gian nghệ thuật chung của mọi người. Mỗi nhà văn nhà thơ lại chọn hoặc sáng tạo cho mình một không gian riêng .

3.       Thời gian nghệ thuật

Cùng  với không gian  nghệ thuật, thời  gian  nghệ thuật là phạm trù của hình thức nghệ thuật. Thế giới tồn tại và xác định trong không gian v à thời gian. Thời gian nghệ thuật và không gian nghệ thuật không tách rời nhau nhưng trong một tác phẩm nhà văn có thể chú ý sử dụng cả hai hoặc chỉ một trong hai.

Thời gian khách quan vật chất có các tính chất sau:

-  Có độ dài, có hướng vận động, có nhịp điệu

-  Có 3 thời: quá khứ, hiện tại, tương lai và vận động một chiều

Thời gian được tái tạo lại trong tác phẩm (nên gọi là thời gian nghệ thuật) luôn luôn mang quan niệm, cảm xúc và ý nghĩa nhân sinh có tính chủ quan. Vậy: thời gian nghệ thuật là một hình tượng được sáng tạo trong tác phẩm nghệ thuật.Thời gian nghệ thuật có thể tự do đảo ngược, rong ruổi ngược xuôi, co giãn,  đồng hiện (chồng chất hai thời gian khác nhau).v.v

4.      Chi tiết nghệ thuật

Mỗi  hình  tượng  nghệ  thuật  được  thêu  dệt  nên  bằng  nhiều  chi  tiết  lớn  nhỏ  khác nhau. Những đối tượng miêu tả  như  nhân  vật, cảnh  vật, môi trường… tạo nên bằng hình dáng,  đường nét, âm thanh, thuộc tính chọn lọc mà tác giả cho là cần thiết nhất, quan trọng nhất, loại bỏ nhửng cái rườm ra không cần thiết.

Chi tiết là những bộ phận nhỏ, tự nó đứng riêng thì không có ý nghĩa, nhưng khi kết lại nó biểu hiện một ý nghĩa của tác phẩm.

Chi tiết chính là điểm nhìn, thể hiện quan niệm nghệ thuật và tâm hồn tác giả đối với đối tượng đó .

5.      Thi pháp cốt truyện

Cốt truyện là y ếu tố cơ bản của tác phẩm tự sự. Theo định nghĩa truyền thống, cốt truy ện là tất cả các hành động, biến cố phát triển trong truyện được kể lại. Khi thuật một câu chuyện, ta có thể kể các biến cố  ấy theo một trật tự logic nào đó khiến người nghe hiểu được. Thành phần của cốt truyện có thể là:

-  Phần mở đầu (trình bày trạng thái/quan hệ chuẩn bị vào truy ện)

-  Phần thắt nút (khai đoan) miêu tả gặp gỡ, mâu thuẫn nảy sinh

-  Phần phát  triển  kể  những  bước  thăng  trầm  của  nhân  vật  và  những  quan  hệ  theo

nguyên tắc nhân quả, liên tục

-  Phần cao trào, đỉnh điểm bước ngoặt xung đột, chấm dứt.

Có  khi  tác  giả  thêm  phần “vĩ  thanh”  giới  thiệu một  viễn  cảnh  về  sau (phần  này không nối tiếp với cốt truyện mà cách xa về sau).Xét theo một quan niệm mới: Truyện không nhất thiết phải kể theo sự tự vận hành của hành động sự kiện, biến cố. Có thể vận hành kiểu khác tuỳ thuộc vào quan niệm của tác giả về thế giới và con người.

Truyện nào cũng ít nhất có một biến cố xảy ra. Nhưng chẳng phải hễ có biến cố là có truy ện. Chỉ thành truy ện khi có một ý nghĩa nào đó. Nhà văn chọn một biến cố có vẻ khác thường, lạ lùng (lệch chuẩn, siêu việt) dự báo một đổi thay, một điều đáng lo nghĩ. Ví dụ: Nhà văn trước khi viết truyện ngắn “Luyxennơ“,ông quan sát thấy hàng trăm nhà giàu tụ tập say sưa nghe một nghệ sĩ hát rong suốt cả tiếng đồng hồ trước cửa khách sạn ông ở tại Thụy sĩ. Hát xong, nghệ sĩ ngửa mũ trước mặt họ nhận tiền thì ai cũng quay đi, chàng nghệ sĩ tội nghiệp chẳng nhận được một xu. Nếu họ  ào ào móc tiền bỏ vào mũ chàng thì  đó chỉ là hành động bình thường, chưa phải là biến cố. Nhà văn Liev Tolstoi nhìn thấy cảnh ấy, nghĩ rằng đó là sự suy đồi về đạo lí, đáng gọi là biến cố xã hội (nhà viết sử, nhà chính trị không quan tâm tới cái chuyện cỏn con ấy).

Nhiệm vụ của thi pháp cốt truyệnkhông phải là đi trình bày các thành phần của cốt truy ện mà phải là ý nghĩa của lối xây dựng cốt truyện ấy, hoặc quan niệm của tác giả đã chi phối cốt truyện đó

6.      Thi pháp kết cấu

Kết cấu là toàn bộ tổ chức nghệ thuật của tác phẩm. Cái khó nhất của sáng tác là kết cấu.Tác phẩm là một công trình kiến trúc, vây thì việc khó nhất phải là kết cấu (ta thường nói: xây dựng, cấu tứ… ). Ngay cả từ “kết cấu” vốn của kiến trúc và hội hoạ. Nhà văn xây dựng một công trình văn học với mục đích phản ánh đời sống và sự cảm nhận của mình trước nó. Nhà văn phải xây dựng nhận vật, tính cách, xác định không gian thời gian, chọn lựa, sắp xếp chi tiết…

Kết cấu tác phẩm thực chất là tác giả mở lối cho người đọc đi vào dòng sự kiện, dòng đời. Bố trí điểm nhìn cho công chúng sao cho dễ thấy được chiều rộng và chiều sâu của câu chuyện nhằm thấy được ý nghĩa nhân sinh cần thiết cho con người.

Nghiên cứu văn học theo hướng thi pháp học ở Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng kể, đặc biệt là trong việc  phát hiện những đặc trưng nghệ thuật trong sáng tác của những tác giả tiêu biểu, trong số đó có Nam Cao.Mỗi truyện ngắn Nam Cao là một chính thể nghệ thuật, là một bộ phận trong cả hệ thống chung. Nếu đồng thời đọc các truyện ngắn của Nam Cao ta cảm thấy chúng na ná nhau. Nhưng đọc riêng mỗi truyện lại có một vẻ không dễ gì lẫn lộn. Nam Cao đã xây dựng truyện ngắn của mình như thế để có được cả cái riêng lẫn cái chung ấy. Để làm rõ hơn cho hướng nghiên cứu thi pháp, xin chọn truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao để minh họa cụ thể.

Nhóm tác giả

Lớp Cao học Văn K16