1. Tổng quan về không gian nghệ
thuật
1.1.
Khái niệm không gian
Trong cuốn Từ điển tiếng Việt, Hoàng Phê đã cắt
nghĩa, lí giải về không gian như sau: “Không
gian là khoảng không bao la trùm lên tất cả sự vật hiện tượng xung quanh đời
sống con người”.
Như vậy, không gian chính là môi trường
chúng ta đang sống với sự tồn tại của các sự vật. Không gian chính là hình thức
tồn tại của vật chất với những thuộc tính như cùng tồn tại và tách biệt, có
chiều kích và kết cấu. Không gian này là cơ sở để con người sáng tạo không gian
nghệ thuật.
1.2. Không gian nghệ thuật
Theo Từ điển
thuật ngữ văn học: “Không gian
nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh
thể của nó”.
GS-TS. Trần Đình Sử: “không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại
cùng thế giới nghệ thuật”. Ông còn khẳng định:“không có hình tượng nghệ
thuật nào không có không gian, không có một nhân vật nào không nào không có một
nền cảnh nào đó”, và “không gian nghệ thuật là sản phẩm sáng
tạo của nghệ sĩ nhằm biểu hiện con người và thể hiện một quan niệm nhất định về
cuộc sống”.
Không gian nghệ thuật là phạm trù của hình thức nghệ thuật, là phương
thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật trở thành
phương tiện chiếm lĩnh đời sống. Không gian nghệ thuật trong một văn bản văn
học không đơn giản là xác định nơi chốn hay tái hiện những khung cảnh hiện thực
mà nó được xây dựng như một kí hiệu đặc biệt để thể hiện tâm trạng của nhân vật
hay bộc lộ quan điểm của tác giả về thế giới.
2. Không gian trong văn học trung đại
Đối với người trung đại, không gian có một giá trị riêng biệt gắn liền
với cảm thức của họ. Trước hết đời sống lệ thuộc hoàn toàn vào nông nghiệp đã
tạo nên một sự gắn bó mật thiết giữa con người với thiên nhiên, vũ trụ. Mặt
khác, chủ trương vô vi, sống hoà vào thiên nhiên của Lão Trang đã gieo vào tâm
thức người trung đại một ý thức rất coi trọng không gian thiên nhiên. Thiên
nhiên vừa rất huyền bí lại vừa rất gần gũi với con người. Do vậy, điều dễ thấy
nhất trong văn học trung đại là sự xuất hiện rất thường xuyên của không gian vũ
trụ, không gian thiên nhiên.
Mô hình không gian một mặt được xây dựng theo cách con người cảm thụ là
trung tâm: phủ (cúi), ngưởng (ngẩng), tứ cố (nhìn bốn phía), trước sau,
trong ngoài, gần xa; mặt khác, xây dựng theo mô hình chồng chất tầng lớp
theo kiểu nghệ thuật vườn ngoài núi có núi, ngoài sân có cảnh.
Không gian được hình dung theo thứ bậc trên dưới: thượng giới, trần
gian địa phủ.
Con người ý thức về vị
trí của mình trong thế giới tương quan với môi trường xung quanh, từ đó hình
thành điểm nhìn siêu cá thể, nhìn thế giới và bản thân trong hoàn cảnh thế
giới.
Quy mô không gian có ý
nghĩa đặc biệt để biểu hiện sức mạnh tâm hồn: không gian lớn có tác dụng giải
phóng tầm nhìn. Trong thơ ca cổ điển các động tác trữ tình “đăng cao, vọng
viễn, cúi, ngửa, ngoái đầu, tứ vọng” hợp với không gian tâm thức đương thời.
Bên cạnh không gian mở
là không gian khép để tạo thành sự đối lập giữa thanh cao và phàm tục, trong
đời và ngoài đời. Các nhà thơ ở ẩn trong khi mở rộng cửa đón thiên nhiên thì
cũng khép cửa trước đám khách tục vãng lai, cao quan hậu lộc để giữ gìn thanh
thản cho tâm hồn.
3. Các hình thức không gian trong thơ trung đại Việt Nam
3.1. Không
gian vũ trụ rộng lớn
Không gian nghệ thuật trong các bài thơ bộc lộ chí hướng là một không
gian vũ trụ khoáng đạt, rộng lớn và hoành tráng, mà trong đó, con người dù nhỏ
bé song vẫn cố gắng vươn lên ngang tầm và có khát vọng làm chủ trời đất, vũ
trụ, chinh phục thiên nhiên.
Phạm Ngũ Lão
trong bài thơ “Thuật hoài” đã phóng lớn ngọn giáo của mình cho tương
xứng với kích thước của đất nước:
Hoành sóc giang san
cáp kỷ thu, /Tam quân tì hổ khí thôn Ngưu
Hay không
gian vũ trụ rộng lớn trong “Cảm hoài” của Đặng Dung:
Trí chủ hữu hoài phù địa trục / Tẩy binh vô lộ vãn
thiên hà
(Phò vua bụng những mong xoay đất, / Gột
giáp sông kia khó vạch trời.)
Nổi bật
trong không gian đó là một con người to lớn, ấp ủ hoài bão kinh người: xoay
trục đất, kéo sông Ngân hà xuống rửa giáp binh.
Con người muốn lên cao chiếm
lĩnh không gian trong cái nhìn xa xăm, bao quát, đăng cao để viễn vọng, để “thu
vào tầm mắt mụôn trùng nước non” :
Hữu
thời trực thướng cô phong đỉnh / Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư
(Có lúc lên thẳng đỉnh núi bơ vơ / Kêu dài một tiếng, lạnh cả bầu
trời.)
(Ngôn hoài-
Không Lộ thiền sư)
3.2. Không
gian nhàn tản thoát tục
Không gian mang tính nhàn tản thoát tục gợi lên cuộc sống bình dị thanh
nhàn của con người trong thế giới tự nhiên.
Trong thơ Thiền bắt gặp những ước mơ lên cao mang ý vị siêu thoát: “Có lúc đỉnh núi trèo lên thẳng/ Một tiếng
kêu vang lạnh cả trời”
Thơ tả cảnh
đời Trần là một thế giới ấm áp gần gũi với sinh hoạt con người. Những không
gian tầng tầng lớp lớp chia ra bằng khoảng cách gợi nên sự siêu thoát. Đó là
không gian thanh nhàn siêu thoát của những tâm hồn muốn xa lánh sự thế của Chu An, Nguyễn Trung Ngạn… một không gian đơn nhất, thuần
khiết.
Trong thơ Nguyễn Trãi thì không gian siêu thoát và không gian thế tục ở
trong thế lựa chọn (Mộ xuân tức sự, Côn Sơn ca, Trại đầu xuân độ).
Trong thơ Nôm sự đối lập 2 không gian này càng nổi bật: Không gian siêu thoát
của Nguyễn Trãi đầy thiên nhiên hài hòa (núi
láng giềng, chim bầu bạn, mây khách khứa…). Nhà ở là “con am”, “mái lều”, kề sát nhà là thiên nhiên vây bọc tạo từ ghép
đặc biệt “hiên trúc, song mai, cửa trúc,
án tuyết, cửa ngọc” như là sự kéo dài nối liền không gian con người với vũ
trụ. Nhà của ông là thiên nhiên vườn tược (Cây
rợp tán che am mát), tạo dặc trưng ở sự gần gũi giao hòa thân thiết “đạp áng mây, ôm bó củi, ngôi bên suối gác
cần câu” nhưng không phải là không gian sinh hoạt mà là một biểu tượng lí
tưởng (Rùa nằm hạc lẫn nên bầu bạn/ Ủ ấp
cùng ta làm cái con). Đó là sự kết đọng của tất cả không gian siêu thoát
xưa nay: quê hà hữu, bến Tử Lăng.
Gắn với thiên nhiên thường vắng bóng người và sự bận rộn của con người,
vắng khách tục. Có một sự suy tôn các cảnh vắng người:
Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ/ Người khôn người
đến chốn lao xao
Đối lập với không gian thanh nhàn thoát tục kia là không gian thế tục
đông đúc, gập ghềnh, đắng cay: “Mùi thế
đắng cay cùng mặn chát”, “Đường lợi thực quanh co”.
Sau Nguyễn Trãi không gian nhàn tản được tiếp tục và xuyên suốt thơ ca
trung đại Việt Nam
3.3. Không gian hoang dại tiêu điều biến
dịch
Sự sa sút của xã hội phong kiến dẫn đến cảm xúc không gian của các nhà
thơ đổi thay.
Nguyễn Cư Trinh đầu thế kỉ XVIII:
Nghìn nhà trôi đến khu vực man di
Sông
có nhiều cá sấu, đất có nhiều rắn hổ
(Ghi
nhớ trận gió to ở Long Hồ)
Ở Nguyễn Gia Thiều cũng thể hiện một
cảm thức không gian tiêu điều, tang thương: “Lép nhép vài hành tỏi, Lơ thơ mấy
bụi khương, Vẻ chi tèo teo cảnh, Thế mà cũng tang thương”. Các sự vật nhỏ nhoi,
xơ xác, yếu đuối như trải qua mưa to gió lớn đã gợi niềm cảm thương.
3.4. Không gian luân lạc (lưu lạc nay đây mai đó)
Khác với không gian nhàn tản trong thơ phú giai đoạn trước, trong thơ
từ thế kỉ XVIII xuất hiện không gian luân lạc, dãi dầu. Không gian như trong Chiều hôm nhớ nhà, Thăng long thành hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan rất khác với bài
hoài cổ của đời Trần, Lê trong đó các dấu tích lịch sử hiện lên rõ ràng như
trước mắt, còn ở đây tất cả đều đã phôi pha, dãi dầu và biến mất. Không gian
không còn hòa hợp gần gũi như trong thơ thời Trần, Lê, thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn
Bỉnh Khiêm mà trở nên xa lạ (Ngàn mai gió
cuốn chim bay mỏi/ Dặm liễu sương sa khách bước dồn).
Tiêu biểu nhất cho không gian luân lạc là thơ chữ Hán của Nguyễn Du
với không gian to lớn mênh mông: vạn
dặm, nghìn dặm, những nơi tận cùng của thế giới như góc biển chân trời (hàng
chục lần “Hải giác thiên nhai” (góc
bể chân trời)), đường cùng trong núi sâu, ngoài khơi (sơn ngoại, giang tâm…), những nơi xa lạ (tha hương, dị hương…), những cái nhìn bao quát, từng xa tít (mãn thiên, mãn sơn); sự đối lập cái rộng
lớn bao la và cái bé nhỏ đơn chiếc (Bóng
người bãi cát, chiều vừa xế tây). Đây gần như là không gian lưu đày của con
người và số phận.
3.5. Không gian trần tục hóa, thế tục
hóa
Theo dòng chảy của thời gian, không gian vũ trụ trong văn học trung đại
đã dần được “trần tục hoá”, “thế tục hoá” gắn với không gian sinh hoạt đời
thường.
Không gian “trần tục hoá” được thể hiện rõ trong thơ Hồ Xuân Hương. Nó
là không gian đặc thù mà có thể gọi là không gian buồng khuê vì dù nói tới
chuyện gì, miêu tả cái gì chỉ khi đặt vào buồng khuê thì chúng mới toát ra ánh
sáng và ý nghĩa của nó. Những bài như Thiếu
nữ ngủ ngày, Giếng nước, Đá ông chồng bà chồng và cả những cảnh đèo, hang
động, quán… đều gợi lên không gian buồng khuê tự nhiên khổng lồ (Từng trên tuyết điểm phơ đầu bạc/ Thớt dưới
sương pha đượm má hồng/ Gan nghĩa sãi ra cùng nhật nguyệt/ Khối tình cọ mãi với
non sông), làm cho các hang động nổi tiếng, linh thiêng mất vẻ thiêng, tạo
hóa đã hớ hênh mà kẻ đến thăm không còn chút lòng thành kính (Bày đặt ai khéo khéo phàm/ Nứt ra một lỗ hỏm
hòm hom/ Người quen cõi Phật chen chân xọc/ Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt dòm).
Nhà thơ đã trần tục hóa các hang động, cảnh bằng cái nhìn bản năng và gợi ra
cảm giác về cơ thể con người với những bộ phận, động tác, đồ vật khêu gợi hình
ảnh cơ thể.
Không gian “thế tục hoá” trong thơ của Nguyễn Khuyến, Tú Xương với
không gian làng quê yên tĩnh cùng những cảnh phố xá, cao lâu, nơi buôn bán sinh
hoạt chợ búa
Không gian thế tục xuất hiện trong thơ Nguyễn Khuyến bên cạnh mô hình
không gian truyền thống, tạo nét không gian mới gần gũi, thân thuộc của làng
quê. Dùng ước lệ cũ nhưng mang ý tứ khác, nó mang nội dung sinh hoạt. Vịnh lụt có
những câu thể hiện tính chất pha trộn, lưỡng tính (Bắc bậc người còn chờ chúa
đến/ Đóng bè ta phải rước vua ra/ Sửa sang việc nước cho yên ổn/ Trời đã sinh
ta ắt có ta). Ở đây vua là ông đầu rau, việc nước là việc nước lụt, “ta” không
phải nam nhi mang nợ tang bồng mà chỉ là thân ta, ta cứu ta.
Ba bài thơ
thu trước hết thể hiện không gian thanh tĩnh, siêu thoát và sự tan vỡ của không
gín ấy trước thực tại. Trong Thu điếu không thể buông cần yên tĩnh mãi vì
“cá đâu đớp động dưới chân bèo”. Không gian truyền thống trong thơ
Nguyễn Khuyến đã mất dần tính uẩn súc, tinh khiết truyền thống. Điều này tương
hợp với con người đã trở nên trống rỗng và thiếu bản sắc.
Trong thơ Tú Xương không gian nghệ thuật đã hầu như thoát khỏi không
gian nghệ thuật truyền thống. Phần lớn không còn không gian vũ trụ, không còn
tùng, cúc, không còn đăng cao vọng viễn. Ông hoài cổ trước một di tích sinh
hoạt như sông Lấp để cảm sự biến đổi hơn là nhớ tiếc. Không gian ở đây là phố
xá, cao lầu, nơi buôn bán sinh hoạt. Cái nhìn của nhà thơ tập trung vào các
quan hệ chi tiết, sinh hoạt với cái cười chế nhạo, báng bổ. Có thể nói trong
thơ ông đánh dấu sự phai nhạt của không gian đời sống, mở ra không gian sinh
hoạt đời thường, đô thị.
***
Tóm lại, trong thơ trung
đại Việt Nam mô hình không gian nghệ thuật cơ bản là không gian vũ trụ, trong
đó đã lần lượt xuất hiện không gian nhàn tản ẩn dật, không gian hoang dại tiêu
điều biến dịch, không gian luân lạc, không gian trần tục hoá, thế tục hoá và
cuối cùng phai nhạt không gian vũ trụ. Sự biến đổi không gian gắn bó với sự
thay đổi xã hội, sự tự ý thức của con người và tư duy trong văn học. Càng đi
gần thực tế đời sống, các không gian càng ít tính ước lệ và càng giàu tính sáng
tạo độc đáo.
Nhóm của
Phạm Anh Tuấn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét